آناتومی دندان (عصب، ریشه)، انواع، تعداد، شکل دندان

دندان‌ها سخت‌ترین اجزای موجود در بدن هستند که در داخل حفره دهانی و بر روی فک‌های بالا (ماکسیلا) و پایین (ماندیبل) قرار گرفته‌اند. اگر حفره دهان را به چهار قسمت (دو قسمت چپ و راست در هر یک از فک‌های بالا و پایین) تقسیم کنیم، در هر قسمت 8 دندان دائمی از 4 نوع مختلف وجود دارد که شامل: 2 دندان پیش، 1 دندان نیش (یا دندان یک‌پایه)، 2 دندان آسیاب کوچک (پرمولر یا دوپایه) و 3 دندان آسیاب بزرگ (مولر) می‌باشد. دندان‌های پیش برای بریدن و تکه کردن و دندان‌های نیش برای پاره کردن تکه‌های غذا استفاده می‌شوند. دندان‌های پرمولر یا آسیاب کوچک وظیفه له کردن (خرد و ساییدن) غذا را بر عهده دارند. دندان‌های مولر یا آسیاب بزرگ نیز اندازه بزرگتر و سطح جونده وسیع‌تری دارند و برای جویدن و خرد کردن غذا می‌باشد.

مجموعه‌ی دندان‌ها در طول عمر انسان

دندان‌های شیری

اولین مجموعه از دندان‌های انسان شامل 20 دندان شیری (یا نوزادی یا دندان‌های اولیه) است که از حدود سن شش ماهگی تا یک سالگی به تدریج در می‌آیند (از داخل بافت لثه خارج می‌شوند).

دندان‌های دائمی

دندان‌های شیری در دوران کودکی و نوجوانی می‌افتند و به جای آن‌ها 32 دندان دائمی (یا دندان بالغ) در می‌آید. فرایند افتادن دندان کودک معمولاً در فاصله سنین 6 تا 14 سالگی اتفاق می‌افتد.

هنگامی که یک دندان دائمی در زیر لثه و در استخوان فک تشکیل می‌شود، بافت ریشه دندان شیری که قرار است این دندان دائمی جایگزین آن شود، تخریب شده و از بین می‌رود. سپس دندان شیری لق می‌شود و نهایتاً می‌افتد. بعد از آن، دندان دائمی جای خالی دندان شیری را پر می‌کند.

دندان‌های عقل

دندان‌های عقل (که با عنوان دندان‌های آسیاب سوم نیز شناخته می‌شوند) دندان‌هایی از نوع مولر هستند که معمولاً در فاصله سنین 17 تا 21 سالگی در می‌آیند.

انواع مختلف دندان‌ها

هر یک از انواع دندان‌های انسان، وظیفه یا عملکرد خاصی دارد. انواع مختلف دندان‌ها و موقعیت هر کدام از آن‌ها در فک‌های بالا و پایین به شرح زیر است:

• دندان‌های پیش: دندان‌هایی با لبه تیز و شبیه به قلم که در جلوی دهان (چهار تا در بالا و چهار تا در پایین) قرار گرفته‌اند و برای بریدن و تکه تکه کردن غذا استفاده می‌شوند.
• دندان‌های نیش: این نوع دندان که گاهی اوقات با نام دندان یک‌پایه هم شناخته می‌شود، نوک‌تیز و برآمده دارند و برای پاره کردن غذا مورد استفاده قرار می‌گیرند.
• پرمولرها (آسیاب کوچک): این دندان‌ها دو برآمدگی نقطه‌ای (کاسپ) بر روی سطح جونده خود دارند و گاهی به آنها دندان‌های دوپایه گفته می‌شود. پرمولرها کار له کردن و پاره کردن غذا را انجام می‌دهند.
• مولرها (آسیاب بزرگ): بر روی سطح جونده دندان‌های مولر یا آسیاب، چندین کاسپ یا برآمدگی نقطه‌ای وجود دارد که برای خرد کردن غذا استفاده می‌شوند.

آناتومی دندان‌ها و فک

قسمت‌های مختلف ساختار دندان عبارت است از:

تاج

تاج دندان قسمتی از دندان است که در حالت عادی در دهان دیده می‌شود. خود تاج از مینا، عاج و مغز دندان تشکیل شده است.

اندازه و شکل تاج در دندان‌های مختلف با هم تفاوت دارد.

• دندان‌های پیش در جلو دهان، یک لبه صاف و تیز دارند و ابزاری برای بریدن هستند.
• دندان‌های نیش یا دندان چشم، شکل بلند و نوک‌تیز دارند و بین دندان‌های پیش و پرمولر قرار گرفته‌اند.
• دندان‌های پرمولر و مولر اندازه بزرگتری نسبت به سایر دندان‌ها دارند و بر روی سطح آنها برآمدگی‌های نوک‌تیزی به نام کاسپ وجود دارد.
• کاسپ به برآمدگی‌های نوک تیزی گفته می‌شود که بر روی سطح جونده دندان‌ها وجود دارد.
• وجود کاسپ‌های بزرگ بر روی دندان‌های پرمولر و مولر، مهم‌ترین تفاوت این دندان‌ها با دندان‌های دیگر است.
• بر روی هر کدام از دندان‌های پرمولر (دوپایه) دو کاسپ وجود دارد.
• بر روی هر کدام از دندان‌های مولر یا آسیاب، چهار کاسپ یا بیشتر وجود دارد.
• چهار دندان پیش دائمی در فک پایینی هر کدام در ترتیب درآمدن دندان ها، سه برآمدگی کاسپ‌مانند کوچک دارند و لبه آن‌ها به شکل دندانه‌دار دیده می‌شود. به مرور این زمان، این برآمدگی‌ها در اثر فرسایش از بین می‌روند و لبه دندان‌های پیش به شکل صاف و تیغه‌مانند تبدیل می‌شود.
• بر روی لبه دندان‌های پیش بالایی هم ممکن است در زمانی که درمی‌آیند سه کاسپ خیلی کوچک وجود داشته باشد. این برآمدگی‌ها نسبت به کاسپ‌های کوچکی که روی دندان‌های پیش پایینی وجود دارد، خیلی کوچک‌تر هستند. کاسپ‌های کوچک دندان‌های پیش بالا هم مانند همتاهای پایینی خود به مرور زمان ساییده می‌شوند و لبه این دندان‌ها صاف و برنده می‌شود.

مینای دندان

• مینای دندان، پوشش سخت و سفیدرنگی است که روی تاج دندان را می‌پوشاند.
• در ساختار مینای دندان‌های مولر، چندین کاسپ، شیار (فیشور) و تورفتگی وجود دارد.
• مینای دندان، سخت‌ترین ماده موجود در بدن انسان است و در آن عصب وجود ندارد.
• شکستگی‌ها و آسیب‌هایی که به دندان وارد می‌شود، اگر فقط محدود به لایه مینای دندان باشد، درد نخواهد داشت.
• در ساختار مینای دندان، رگ‌های خونی هم وجود ندارد.
• به علت عدم وجود رگ‌های خونی در مینای دندان، شکستگی‌های روی آن هیچ‌گاه ترمیم نمی‌شود و دقیقاً به همان شکل باقی می‌ماند.
• مینای دندان نمی‌تواند مانند استخوان یا عاج دندان، آسیب‌دیدگی‌های خود را ترمیم کند.

عاج دندان

• عاج یک ماده سخت به رنگ سفید شیری یا کرم است که در زیر مینا واقع شده و قسمت اصلی جسم دندان را تشکیل می‌دهد.
• عاج دندان از طرف بالا (تاج) توسط مینا و از طرف پایین (ریشه) توسط سیمان دندانی یا سمنتوم پوشیده شده است.
• عاج دندان، اعصاب و رگ‌های خونی در قسمت تاج و ریشه را احاطه می‌کند و از آن‌ها محافظت می‌نماید.
• عاج دندان یک بافت زنده است که می‌تواند رشد کند و خود را بسازد. همچنین عاج دندان به خاطر وجود عصب در آن، می‌تواند دردناک شود.
• عاج به عنوان یک لایه محافظ ثانویه، روی سطح مغز دندان را می پوشاند.
• هنگامی که مینای دندان در اثر پوسیدگی، اصطکاک شدید، ساییدگی، فرسایش یا شکستگی آسیب می‌بیند، عاج دندان در محل آسیب‌دیدگی نمایان می‌شود.
• وقتی که عاج نمایان می‌شود، دندان نسبت به تغییر دما حساسیت پیدا می‌کند و دردناک می‌شود.

مغز دندان

• به اعصاب و رگ‌های خونی دندان، مغز گفته می‌شود.
• مغز دندان در داخل محفظه مغز در تاج دندان قرار می‌گیرد و در داخل کانال‌های ریشه‌ای امتداد پیدا می‌کند.
• هنگامی که مغز دندان به خاطر پوسیدگی یا آسیب‌دیدگی دچار عفونت می‌شود، در اثر این عفونت از بین می‌رود و درد شدیدی ایجاد می‌کند. آبسه دندان بر روی ریشه تشکیل می‌شود.
• اگر شدت آسیب‌دیدگی دندان به حدی باشد که از طریق عصب‌کشی نتوان آن را نجات داد، به ناچار باید کشیده شود.

ریشه دندان

• ریشه‌های دندان در داخل جایگاه (ساکت) دندان در استخوان فک قرار گرفته‌اند.
• دندان‌های پیش و نیش هر کدام فقط یک ریشه دارند.
• دندان‌های پرمولر (دوپایه) یک یا دو ریشه دارند.
• دندان‌های مولر ممکن است دو یا سه ریشه داشته باشند.
• هر یک از ریشه‌های دندان دارای یک کانال ریشه‌ای می‌باشد که اعصاب و رگ‌های خونی از آن عبور می‌کنند.
• ریشه‌های دندان توسط سیمان دندانی پوشیده شده‌اند و به وسیله لیگامنت پریودنتال در جای خود محکم نگه داشته می‌شوند.

سمنتوم (سیمان دندانی)

• سمنتوم یک لایه نازک کلسیفیه (آهکی) است که سطح ریشه‌های دندان را می‌پوشاند.
• سمنتوم در ناحیه گردن ریشه، به مینای دندان متصل می‌شود.
• در بافت سمنتوم، عصب وجود ندارد.
• سمنتوم سطح عاج ریشه‌های دندان را می پوشاند.
• سمنتوم به لیگامنت پریودنتال متصل می‌شود.

لیگامنت یا غشای پریودنتال

• لیگامنت پریودنتال، ریشه‌های دندان را به استخوان فک متصل می‌کند.
• در بافت لیگامنت پریودنتال هم عصب و هم رگ‌های خونی وجود دارد.
• لیگامنت به عنوان یک ضربه‌گیر دارای خاصیت کشسانی در بین دندان و استخوان عمل می‌کند. وجود این لیگامنت باعث می‌شود که بتوان دندان را در حد بسیار کمی در جای خود تکان داد.
• دندان‌ها پیوند خیلی محکم و جدانشدنی با استخوان ندارند. بلکه نوعی ارتجاع‌پذیری خفیف در اتصال آنها وجود دارد.

ترکیب دندان

تاج هر دندان دارای 5 سطح تماس مختلف به شرح زیر می‌باشد:

• سطح باکال (که به طرف لب یا گونه قرار می‌گیرد)
• سطح لینگوال یا زبانی (که به طرف زبان قرار می‌گیرد)
• سطح مزیال (سطح بین یک دندان و دندان جلویی آن)
• سطح دیستال (سطح بین یک دندان و دندان پشتی آن)
• سطح جونده (که در دندان‌های مولر و پرمولر با نام سطح اوکلوزال و در دندان‌های پیش و نیش با نام سطح اینسیزال شناخته می‌شود)